Loài mới được đặt tên tiếng Việt là cá cóc Cao Bằng, tên khoa học Tylototriton koliaensis. Đây là loài cá cóc thứ 10 ghi nhận tại Việt Nam và loài thứ 42 trên thế giới thuộc giống Tylototriton. Khu vực ghi nhận nằm trong Vườn quốc gia (VQG) Phia Oắc – Phia Đén, ở độ cao từ 1.000 – 1.400m so với mực nước biển, tập trung tại khu vực Đèo Kolia và Nông trại hữu cơ Kolia.
Tên khoa học koliaensis là cách nhóm tác giả tri ân nữ kỹ sư người Pháp từng tham gia xây dựng con đường đèo Kolia đầu thế kỷ XX, được người dân địa phương tôn kính. Bà đã qua đời tại đây do thú dữ tấn công, để lại dấu ấn trong ký ức cộng đồng.
Để xác định đây là loài mới, nhóm nghiên cứu sử dụng kết hợp nhiều phương pháp: so sánh hình thái và giải phẫu (cấu trúc hàm răng, xương hộp sọ), giải mã trình tự gen ty thể ND2 và 16S, phân tích các chỉ thị di truyền từ DNA nhân bằng kỹ thuật ddRDA. Kết quả cho thấy cá cóc Cao Bằng khác biệt rõ rệt với các loài đã biết ở Việt Nam và thế giới.
Cá cóc Cao Bằng (ảnh:Trung tâm Nhiệt đới Việt – Nga).
Đặc điểm nhận dạng
Cá cóc Cao Bằng có lưng màu đen, bụng xám đen, tứ chi màu đen; đầu ngón và một phần lòng bàn các chi có màu cam sáng. Sọc cam kéo dài dọc mép dưới của đuôi tới cuối đuôi, nhưng không xuất hiện trên tuyến mang tai hay nốt sần bên sườn.
Cá thể đực dài 56 – 61,4 mm, cá thể cái dài 70,8 – 73mm. Da thô với các nốt mịn ở hai bên, nhỏ dần về phía lưng; đường gờ đốt sống nổi rõ, có 10 – 12 nốt sần xếp không đều ở hai bên sườn.
Loài này sinh sản vào mùa hè (tháng 4 – 7), sống ở các đoạn suối chảy chậm hoặc vũng nước sâu 30 – 50 cm. Nòng nọc có đầu rộng, đuôi nhọn, màu sẫm, riêng ngón chi và vây bụng màu vàng. Mùa đông, chúng sống trên cạn, ẩn dưới đá và hang hốc.
Nguy cơ bị đe dọa cao
Cá cóc là một trong những nhóm lưỡng cư dễ bị đe dọa nhất toàn cầu, tất cả đều được liệt kê trong Phụ lục của Công ước CITES. Tại Việt Nam, giống Tylototriton nằm trong Phụ lục IIB của Nghị định 84/2021/NĐ-CP về quản lý động vật rừng nguy cấp, quý, hiếm. Theo sách Đỏ của Liên minh Bảo tồn Thiên nhiên Quốc tế (IUCN, 2/2025), có 22 loài trong giống này được xếp từ Sắp nguy cấp (VU) tới Cực kỳ nguy cấp (CR).
Khảo sát ban đầu cho thấy cá cóc Cao Bằng chỉ phân bố trên diện tích khoảng 664 ha thuộc VQG Phia Oắc – Phia Đén. Dù công tác bảo vệ và phục hồi rừng tại đây đã được thực hiện tốt trong nhiều năm qua, loài vẫn tiềm ẩn nguy cơ suy giảm do biến đổi khí hậu và tác động của con người.
Nhóm nghiên cứu đã đề xuất đưa cá cóc Cao Bằng vào Sách Đỏ thế giới ở mức Nguy cấp (EN). Các nhà khoa học nhấn mạnh cần tiếp tục nghiên cứu sâu hơn về sinh học, sinh thái, xác định rõ phạm vi phân bố, đồng thời triển khai biện pháp bảo tồn loài và hệ sinh thái rừng núi cao nơi đây.
Phát hiện này không chỉ bổ sung vào danh sách các loài lưỡng cư quý hiếm của Việt Nam, mà còn là lời nhắc về giá trị “kho báu sống” cần được gìn giữ ở độ cao hơn 1.000m nơi núi rừng Phia Oắc.
Hoặc