Khái niệm bẫy thu nhập trung bình được Ngân hàng Thế giới phổ biến từ những năm 2000, dùng để mô tả tình trạng của một quốc gia sau khi thoát khỏi mức thu nhập thấp, đạt đến nhóm thu nhập trung bình nhưng lại không thể duy trì được tăng trưởng nhanh để tiến lên nhóm thu nhập cao.
Nói một cách dễ hiểu, khi một quốc gia ở giai đoạn thu nhập thấp, tăng trưởng thường đến từ việc tận dụng lao động giá rẻ, nguồn tài nguyên sẵn có và đầu tư nước ngoài. Nhưng khi đạt đến mức thu nhập trung bình, những lợi thế này dần cạn kiệt. Nếu không tìm ra động lực phát triển mới, quốc gia đó sẽ bị mắc kẹt trong vòng lặp: chi phí sản xuất tăng lên, năng suất lao động không cải thiện, trong khi sức cạnh tranh quốc tế giảm dần.
Khi bị mắc kẹt trong bẫy này, các quốc gia thường đối mặt với nguy cơ chững lại trong nhiều thập kỷ, khiến đời sống người dân không cải thiện đáng kể và không thể bắt kịp với các nước phát triển.
Đặc điểm của nền kinh tế bị mắc bẫy thu nhập trung bìnhĐặc điểm của một nền kinh tế bị mắc kẹt trong bẫy thu nhập trung bình thường thể hiện qua nhiều khía cạnh, cả về tăng trưởng, cơ cấu kinh tế lẫn năng lực cạnh tranh.
Theo Báo cáo Phát triển Thế giới 2024, một đặc điểm có thể dễ dàng nhận thấy đó là tốc độ tăng trưởng chậm lại. Ở giai đoạn đầu công nghiệp hóa, nền kinh tế thường tăng trưởng nhanh nhờ tận dụng lao động giá rẻ, khai thác tài nguyên và vốn đầu tư nước ngoài. Tuy nhiên, khi đạt mức thu nhập trung bình, các động lực này dần cạn kiệt, khiến tốc độ tăng trưởng giảm sút và khó bứt phá lên mức thu nhập cao.
Một dấu hiệu khác là cơ cấu kinh tế chưa có sự chuyển dịch rõ rệt. Nhiều quốc gia vẫn nặng về các ngành công nghiệp gia công, lắp ráp hoặc nông nghiệp truyền thống. Tỷ lệ giá trị gia tăng nội địa trong sản phẩm xuất khẩu còn thấp, trong khi phần lớn giá trị lại tập trung ở các tập đoàn đa quốc gia. Điều này khiến nền kinh tế phụ thuộc nặng nề vào khu vực FDI thay vì phát triển mạnh mẽ doanh nghiệp trong nước – vốn là nền tảng quan trọng cho sự bền vững lâu dài.
Một nền kinh tế muốn bứt phá cần dựa vào nghiên cứu, phát triển (R&D) và giáo dục chất lượng cao. Tuy nhiên, ở nhiều quốc gia mắc kẹt, đầu tư cho khoa học – công nghệ thường hạn chế, chưa đủ mạnh để hình thành công nghệ lõi hay các sản phẩm, thương hiệu mang tính cạnh tranh quốc tế. Hệ quả là năng lực cạnh tranh toàn cầu thấp, nền kinh tế thiếu vắng những sản phẩm có giá trị gia tăng cao để tạo động lực phát triển mới.
Bên cạnh đó, phân phối thu nhập chưa công bằng cũng là dấu hiệu đáng quan tâm. Những quốc gia mắc kẹt thường không tạo được sự tăng tiến đồng đều trong đời sống vật chất cho người dân. Theo Financial Times, vấn đề chính không phải là thiếu nguồn vốn, mà là khả năng sử dụng vốn không hiệu quả, từ đó khoanh vùng sự phát triển bền vững và hạn chế cơ hội cho tầng lớp trung lưu—động cơ nội tại cho tăng trưởng dài hạn.
Nguyên nhân hình thành bẫy thu nhập trung bình
Báo cáo Bẫy thu nhập trung bình của Ngân hàng thế giới công bố năm 2024 cho biết, một trong những nguyên nhân chính khiến nhiều quốc gia rơi vào bẫy thu nhập trung bình là sự phụ thuộc quá lâu vào mô hình tăng trưởng dựa trên vốn và lao động giá rẻ.
Trong giai đoạn đầu phát triển, tăng trưởng thường được thúc đẩy nhờ đầu tư lớn vào cơ sở hạ tầng, khai thác tài nguyên thiên nhiên và tận dụng lực lượng lao động dồi dào, chi phí thấp. Tuy nhiên, khi thu nhập tăng lên, các lợi thế này dần mất đi, trong khi năng suất không cải thiện tương ứng. Nếu không chuyển đổi sang mô hình tăng trưởng dựa trên đổi mới sáng tạo, công nghệ và nâng cao năng suất, nền kinh tế sẽ bị chững lại.
Một nguyên nhân khác được Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế chỉ ra là năng suất lao động thấp và thiếu đầu tư vào khoa học – công nghệ. Các nền kinh tế mắc kẹt thường có cơ cấu sản xuất ở mức gia công, lắp ráp, giá trị gia tăng thấp. Trong khi đó, chi tiêu cho nghiên cứu và phát triển (R&D) chiếm tỷ trọng nhỏ trong GDP, hệ thống giáo dục – đào tạo chưa đáp ứng nhu cầu nhân lực chất lượng cao. Hệ quả là các doanh nghiệp nội địa khó cạnh tranh ở phân khúc công nghệ cao hoặc chuỗi giá trị toàn cầu.
Ngoài ra, theo báo cáo của Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF), yếu tố thể chế và môi trường kinh doanh kém hiệu quả cũng đóng vai trò quyết định. Các quốc gia rơi vào bẫy thường có bộ máy hành chính cồng kềnh, thiếu minh bạch, chỉ số quản trị yếu, và tham nhũng phổ biến. Điều này làm giảm niềm tin của nhà đầu tư, kìm hãm sáng tạo, cản trở quá trình cải cách kinh tế. Hệ thống pháp luật thiếu hiệu quả và môi trường cạnh tranh không lành mạnh khiến doanh nghiệp khó mở rộng quy mô hoặc chuyển dịch lên nấc thang giá trị cao hơn.
Bẫy thu nhập trung bình không chỉ là thách thức về kinh tế, mà còn là bài kiểm tra bản lĩnh phát triển của mỗi quốc gia. Nó đặt ra yêu cầu phải thay đổi mô hình tăng trưởng, từ chỗ dựa vào nhân công rẻ và tài nguyên sang dựa vào trí tuệ, công nghệ và thể chế minh bạch. Thoát khỏi vòng luẩn quẩn này không dễ dàng, nhưng không phải là bất khả thi. Những quốc gia biết tận dụng cơ hội, đầu tư dài hạn cho con người, khuyến khích đổi mới sáng tạo và kiên trì cải cách thể chế sẽ có thể vươn lên nhóm thu nhập cao.
Hoặc