Nhiều người trong chúng ta hẳn rất ấn tượng với hình ảnh vệt khói trắng mảnh mai kéo dài phía sau những chiếc máy bay đang di chuyển. Liệu bạn có từng thắc mắc đó là gì, là khói do động cơ thải ra hay là một hiện tượng tự nhiên nào khác? Thực ra, những “vệt khói” ấy không đơn thuần chỉ là khí thải; chúng phản ánh cả sự giao thoa tinh tế giữa công nghệ hàng không hiện đại và các quy luật vật lý trong khí quyển Trái đất.
Vệt khói trắng sau máy bay là gì?
Mỗi ngày, hàng chục nghìn chuyến bay dân dụng và quân sự di chuyển qua lại trên bầu trời. Trong những ngày nắng đẹp, chúng ta thường thấy phía sau những chiếc máy bay phản lực là những dải trắng kéo dài, đôi khi mảnh như sợi chỉ, đôi khi lan rộng ra như dải mây mỏng. Hiện tượng này được gọi là contrail, viết tắt của cụm từ “condensation trail” – nghĩa là “vệt ngưng tụ”.
Contrail không phải là khói theo đúng nghĩa đen. Khác với khói xe hay khói từ các nhà máy chứa nhiều hạt muội, bụi và khí độc, vệt trắng sau máy bay chủ yếu là hơi nước ngưng tụ và đóng băng thành các tinh thể băng nhỏ li ti. Những tinh thể này phản chiếu ánh sáng Mặt trời, khiến chúng ta nhìn thấy vệt trắng sáng rõ trên nền trời xanh.
Vệt khói trắng kéo dài sau máy bay thực chất là vệt ngưng tụ (contrails), là những đám mây nhân tạo hình thành từ hơi nước ngưng tụ và đóng băng. (Ảnh: Vecteezy)
Nhiều người cho rằng, vệt trắng sau máy bay là “khói xả” do động cơ đốt nhiên liệu tạo ra, giống như khói từ ống xả ô tô. Tuy nhiên, điều này không hoàn toàn đúng. Động cơ phản lực của máy bay hiện đại đốt nhiên liệu (thường là nhiên liệu Jet A-1, có thành phần tương tự dầu hỏa) tạo ra khí CO₂, hơi nước và một lượng nhỏ hạt bụi muội. Trong đó, chính hơi nước mới là nhân tố chính tạo ra dải trắng đặc trưng.
Ở độ cao mà máy bay dân dụng bay – thường từ 9.000 đến 12.000 mét – nhiệt độ không khí cực kỳ lạnh, có thể xuống tới -40°C hoặc thấp hơn. Khi luồng khí nóng chứa hơi nước từ động cơ phản lực thoát ra, nó gặp môi trường lạnh buốt và áp suất thấp, khiến hơi nước ngưng tụ tức thì thành các tinh thể băng nhỏ li ti. Những tinh thể này phản chiếu ánh sáng Mặt trời, tạo thành vệt trắng lơ lửng mà chúng ta nhìn thấy từ mặt đất.
Nói cách khác, vệt trắng không phải là khói thải ô nhiễm, mà chính là mây nhân tạo – một loại “mây băng” được tạo ra bởi hoạt động của máy bay.
Không phải lúc nào máy bay cũng tạo ra vệt trắng
Điều thú vị là không phải chuyến bay nào bạn nhìn thấy cũng để lại vệt trắng. Sự xuất hiện của contrail phụ thuộc vào điều kiện khí quyển ở độ cao đó – cụ thể là nhiệt độ và độ ẩm tương đối của không khí.
Nếu không khí khô hoặc nhiệt độ không đủ lạnh, hơi nước từ khí thải sẽ nhanh chóng khuếch tán mà không kịp ngưng tụ, khiến máy bay “biến mất không dấu vết” trên bầu trời. Ngược lại, nếu không khí ẩm và nhiệt độ cực thấp, contrail sẽ không chỉ hình thành mà còn tồn tại lâu và lan rộng. Khi đó, những vệt trắng này có thể biến thành mây ti contrail (contrail cirrus) – một dạng mây nhân tạo có thể tồn tại hàng giờ, thậm chí hàng chục giờ.
Contrail có ảnh hưởng đến khí hậu?
Nhiều nghiên cứu khí tượng cho thấy contrail không chỉ là hiện tượng đẹp mắt mà còn có tác động nhất định đến khí hậu toàn cầu. Các vệt băng này có thể phản xạ ánh sáng Mặt trời ra khỏi Trái đất vào ban ngày (tác dụng làm mát), nhưng đồng thời giữ lại bức xạ nhiệt từ mặt đất vào ban đêm (tác dụng làm ấm). Tổng thể, theo nhiều nhà khoa học, contrail có xu hướng làm tăng nhẹ hiệu ứng nhà kính.
Vệt trắng sau máy bay không phải khói thải ô nhiễm, mà chính là mây nhân tạo. (Ảnh: Getty)
Đặc biệt, sau sự kiện ngừng bay hàng không tại Mỹ trong ba ngày sau vụ khủng bố 11/9/2001, các nhà khí tượng nhận thấy nhiệt độ trung bình ban ngày tăng cao hơn, và ban đêm lại giảm thấp hơn so với bình thường. Điều này được cho là do thiếu vắng contrail, khiến sự dao động nhiệt giữa ngày và đêm rõ rệt hơn. Từ đó, giới khoa học càng khẳng định rằng các vệt ngưng tụ do máy bay tạo ra thực sự có thể ảnh hưởng đến cân bằng năng lượng trong khí quyển.
Vì sao có lúc vệt trắng kéo dài, có lúc lại biến mất nhanh?
Đây là câu hỏi khiến nhiều người thắc mắc. Khi bạn thấy vệt trắng kéo dài rất lâu, thậm chí loang rộng ra thành những dải mây mỏng, điều đó có nghĩa là tầng khí quyển ở đó đang ẩm ướt và ổn định, cho phép các tinh thể băng tồn tại lâu và lan tỏa.
Ngược lại, khi trời khô hơn, các tinh thể băng nhanh chóng bốc hơi (thăng hoa) trở lại thành hơi nước, khiến vệt trắng tan đi chỉ sau vài chục giây. Chính sự thay đổi này khiến nhiều người nghĩ rằng “máy bay này xả khói nhiều hơn máy bay kia”, nhưng thật ra đó chỉ là do điều kiện khí quyển khác nhau chứ không liên quan đến mức độ “ô nhiễm” của từng máy bay.
Các nhà khí tượng học thậm chí còn dựa vào sự xuất hiện của contrail để dự đoán thời tiết. Nếu vệt trắng tồn tại lâu và lan rộng, có khả năng tầng đối lưu phía trên đang ẩm và mây ti sẽ hình thành – dấu hiệu báo trước một đợt mưa hoặc biến động thời tiết sắp đến.
Thuyết âm mưu về vệt khói trắng sau máy bay
Trên mạng xã hội từng xuất hiện thuyết âm mưu gọi các vệt trắng là “chemtrail” (chemical trail) – nghĩa là vệt hóa chất mà máy bay phun ra để kiểm soát thời tiết hoặc đầu độc dân số. Tuy nhiên, đây là tin giả hoàn toàn.
Nhiều nghiên cứu độc lập của Cơ quan Hàng không vũ trụ Mỹ (NASA), Cơ quan Bảo vệ Môi trường Hoa Kỳ (EPA) và Tổ chức Khí tượng Thế giới (WMO) đã chứng minh rằng contrail chỉ chứa hơi nước và một lượng rất nhỏ bụi muội từ nhiên liệu đốt cháy, không có dấu hiệu của hóa chất lạ. Những thuyết “chemtrail” thường dựa vào quan sát cảm tính và thiếu bằng chứng khoa học.
Thực tế, việc phun hóa chất từ độ cao hơn 10.000 mét là gần như không khả thi, vì gió mạnh ở độ cao này sẽ thổi bay mọi hạt chất chỉ trong vài giây, khiến chúng không thể rơi xuống mặt đất ở vị trí xác định. Vì vậy, những vệt trắng mà ta thấy hoàn toàn vô hại với sức khỏe con người.
Dưới góc nhìn khoa học, những vệt trắng đó không chỉ là “vẻ đẹp trên trời cao”, mà còn là bằng chứng sinh động cho thấy hoạt động của con người có thể ảnh hưởng trực tiếp đến bầu khí quyển. Mỗi đường contrail là dấu vết tạm thời của một chuyến bay, phản ánh sự kết hợp giữa kỹ thuật hàng không hiện đại và các quy luật tự nhiên.
Từ mặt đất nhìn lên, chúng ta chỉ thấy vài đường trắng mờ ảo, nhưng trên thực tế, mỗi vệt ấy chứa đựng cả một chuỗi phản ứng vật lý phức tạp giữa nhiệt độ, áp suất, độ ẩm và dòng khí động học – minh chứng cho sự kỳ diệu của tự nhiên và trình độ công nghệ của con người.
Hoặc