Nhà nước vẫn kiểm soát, chi phối
Nhằm tạo bước đột phá về thể chế cho phát triển đường sắt, Chính phủ xây dựng dự án Luật Đường sắt (sửa đổi) trình Quốc hội xem xét, thảo luận và thông qua. Tại dự thảo Luật Đường sắt, Chính phủ đề xuất bổ sung hàng loạt quy định để huy động tối đa nguồn lực của địa phương, các thành phần kinh tế khác tham gia đầu tư xây dựng kết cấu hạ tầng đường sắt. Trong đó, có quy định về việc khuyến khích tất cả tổ chức, cá nhân tham gia đầu tư phát triển kết cấu hạ tầng đường sắt thông qua nhiều hình thức hợp đồng BT, BOT, BTO. Chính phủ cũng đề xuất bổ sung quy định địa phương được dùng ngân sách để tham gia công tác bồi thường, hỗ trợ tái định cư, đầu tư xây dựng một số hạng mục thuộc kết cấu hạ tầng đường sắt quốc gia.
Trao đổi với PV Tiền Phong, GS Hoàng Văn Cường, đại biểu Quốc hội đoàn TP Hà Nội cho rằng, đường sắt là hạ tầng giao thông xương sống, là tài sản quốc gia. Do đó, từ trước đến nay, đầu tư phát triển hạ tầng đường sắt chủ yếu theo hình thức đầu tư công hoặc đầu tư đối tác công tư (PPP), chưa có quy định về đầu tư tư nhân cho các công trình mang tính xương sống trong hệ thống hạ tầng. Mặt khác, chưa có các quy định riêng để ràng buộc những công trình này phải được đầu tư bởi các nhà đầu tư trong nước , sử dụng những thiết bị sản xuất trong nước để khuyến khích doanh nghiệp trong nước đầu tư và nội địa hóa ngành công nghiệp sản xuất các vật liệu, thiết bị phục vụ công trình giao thông đường sắt.
Trong bối cảnh, một số doanh nghiệp tư nhân lớn của Việt Nam như VinSpeed , THACO đang đề xuất được tham gia làm dự án đường sắt tốc độ cao Bắc - Nam, ông Cường đánh giá “đây là tín hiệu đáng mừng”. Bởi khi nhiều nhà đầu tư sẵn sàng tham gia sẽ tạo cơ hội cho Chính phủ xem xét, lựa chọn được nhà đầu tư có năng lực, đủ khả năng làm chủ dự án. Bên cạnh đó, các doanh nghiệp này khi triển khai dự án sẽ phải tính đến lợi thế của các nhà đầu tư đối thủ, huy động họ trở thành một mắt xích trong hệ sinh thái.
Mô hình dự án đường sắt tốc độ cao (ảnh AI)
Từ đó, đại biểu đoàn Hà Nội đồng tình với đề xuất bổ sung các quy định để mở ra cơ hội cho nhà đầu tư trong nước được quyền tham gia. Tuy nhiên, ông lưu ý, công trình do tư nhân đầu tư vẫn là công trình mang tính trọng điểm quốc gia, nằm trong kiểm soát của Nhà nước, là tài sản được Nhà nước quản lý, do Nhà nước chi phối và điều hành. “Như vậy sẽ không còn sự lo ngại cho tư nhân đầu tư sẽ biến thành tài sản riêng”, ông nói.
Để hạn chế rủi ro khi Nhà nước cho vay hoặc bảo lãnh cho vay để doanh nghiệp tư nhân thực hiện dự án, đại biểu Quốc hội đoàn Hà Nội cho rằng, cần có cơ chế giám sát dòng tiền đi về đâu, giải ngân vào việc gì, có đúng phục vụ cho dự án đường sắt hay lợi dụng để đưa vào lĩnh vực khác. Thậm chí, theo ông, Nhà nước có thể giải ngân vốn chậm hơn, yêu cầu doanh nghiệp ứng trước một khoản 20-30% trong đặt hàng, giao kết với nhà cung cấp nhập thiết bị, công nghệ phục vụ dự án, khi hàng sẵn sàng chuyển về, Nhà nước sẽ thanh toán phần còn lại.
“Dự án đi vào vận hành thuộc quyền quyết định của Nhà nước, doanh nghiệp tư nhân không được quyền phá, đóng cửa và phải tuân thủ các điều kiện đặt ra, nếu không sẽ mất quyền vận hành. Khi đó, Nhà nước sẽ thu hồi và giao cho doanh nghiệp khác tham gia thực hiện”, ông Cường nói.
Chuyển giao công nghệ, không lệ thuộc vào nước ngoài
Về phát triển công nghiệp đường sắt, Bộ trưởng Bộ Xây dựng Trần Hồng Minh cho biết, dự thảo luật bổ sung quy định ràng buộc nhà thầu nước ngoài thực hiện chuyển giao công nghệ, đào tạo nguồn nhân lực cho đối tác Việt Nam để làm chủ công tác quản lý, vận hành, khai thác, bảo trì và từng bước làm chủ công nghệ. Nhà thầu, chủ đầu tư dự án đầu tư xây dựng đường sắt và dự án mua sắm, đóng mới đầu máy, toa xe phải ưu tiên sử dụng các sản phẩm, hàng hóa, dịch vụ mà trong nước có thể sản xuất.
Dự thảo luật đồng thời bổ sung tiêu chí lựa chọn tổ chức, doanh nghiệp nhà nước được giao nhiệm vụ hoặc tổ chức, doanh nghiệp Việt Nam được đặt hàng cung cấp dịch vụ, hàng hóa công nghiệp đường sắt; nghiên cứu, ứng dụng, nhận chuyển giao công nghệ và một số chính sách đặc thù cho tổ chức, cá nhân thực hiện nhiệm vụ khoa học và công nghệ phục vụ phát triển công nghiệp đường sắt.
“Do đầu tư phát triển công nghiệp đường sắt đòi hỏi nguồn vốn đầu tư rất lớn, việc bổ sung quy định này sẽ đảm bảo thị trường đầu ra cho các doanh nghiệp đi tiên phong yên tâm trong việc đầu tư phát triển công nghiệp đường sắt trong nước”, Bộ trưởng Bộ Xây dựng nói.
Ông Cường đề nghị dự thảo luật cần đưa ra tiêu chuẩn kỹ thuật để buộc các nhà đầu tư (trong nước và nước ngoài) khi muốn tham gia vào dự án đường sắt buộc phải tuân thủ. “Với khuôn khổ đó, những doanh nghiệp được giao hoặc đứng ra làm chủ đầu tư dự án khi triển khai bắt buộc phải tìm kiếm các doanh nghiệp có khả năng đáp ứng được các tiêu chuẩn, điều kiện đặt ra, từ đó, tạo ra sự liên kết giữa các doanh nghiệp, hình thành hệ sinh thái ngành công nghiệp đường sắt”, ông Cường nói.
Đối với việc khai thác quỹ đất xung quanh hạ tầng đường sắt (phát triển TOD), ông Cường lưu ý cần tính đến sự lan tỏa, quy hoạch để hình thành các vùng TOD. Sửa đổi không chỉ Luật Đường sắt mà còn ở các luật khác, liên quan đến vấn đề thu hồi đất, ranh giới đường sắt. Điều này tạo ra sự đồng bộ về mặt luật pháp, cơ chế chính sách, mang lại nguồn thu cho các dự án đường sắt.
Hoặc