Hàn thử biểu doanh nghiệp Nhà nước

Tại Dự thảo Báo cáo chính trị của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XIII tại Đại hội XIV, Đảng đã đặt ra mục tiêu, nhiệm vụ nhằm xác lập mô hình tăng trưởng mới, cơ cấu lại nền kinh tế. Trong đó, có nhiều nội dung về đổi mới kinh tế Nhà nước, trọng tâm là doanh nghiệp Nhà nước.

Một trong những nhiệm vụ đặt ra tại dự thảo là xây dựng, triển khai chương trình hành động thực hiện Nghị quyết về phát triển kinh tế Nhà nước, khẳng định vai trò chủ đạo, dẫn dắt, định hướng; nâng cao hiệu quả sử dụng tài chính công, tài sản công; đẩy mạnh cơ cấu lại, đổi mới và nâng cao hiệu quả hoạt động của doanh nghiệp Nhà nước.

Trao đổi với Tri Thức - Znews, PGS.TSKH Võ Đại Lược, Tổng giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Châu Á - Thái Bình Dương, cho rằng việc Bộ Chính trị dự kiến ban hành Nghị quyết về doanh nghiệp Nhà nước cho thấy Đảng, Chính phủ đặt ra kỳ vọng lớn cho khu vực này trong việc dẫn dắt nền kinh tế đạt tăng trưởng hai con số, hướng tới mục tiêu Việt Nam trở thành quốc gia phát triển vào năm 2045.

Hiện cả nước đang trong một quá trình cải cách và đổi mới toàn diện, do đó khu vực kinh tế Nhà nước, doanh nghiệp Nhà nước cũng cần phải song hành và tiếp tục hoàn thành mục tiêu tái cơ cấu mà Đảng, Chính phủ đã đặt ra.

PGS.TSKH Võ Đại Lược, Tổng giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Châu Á - Thái Bình Dương. Ảnh: T.L.

Tiến trình phức tạp

Doanh nghiệp Nhà nước đóng vai trò then chốt trong quá trình phát triển kinh tế - xã hội của Việt Nam. Kể từ sau thống nhất đất nước năm 1975, khu vực doanh nghiệp Nhà nước đã phát triển mạnh mẽ, đạt kỷ lục vào năm 1990 với 12.297 doanh nghiệp, chiếm 42,2% GDP.

Đại hội Đảng lần thứ VII năm 1991 đánh dấu bước ngoặt trong hoạt động của doanh nghiệp Nhà nước, khẳng định sự đổi mới mạnh mẽ từ cơ chế bao cấp, nhưng tái cơ cấu là tiến trình phức tạp, liên quan tới nền kinh tế và xã hội. Hội đồng Bộ trưởng chọn thí điểm 2 doanh nghiệp để cổ phần hóa.

Kế đến, Hội đồng Bộ trưởng quyết định tiến hành thí điểm cổ phần hóa ở quy mô rộng hơn trong các năm 1996-1997, với 25 doanh nghiệp Nhà nước được chuyển thành công ty cổ phần. Kết quả là đến năm 2001, có 548 doanh nghiệp Nhà nước được cổ phần hóa.

Tuy nhiên, quá trình cải cách doanh nghiệp Nhà nước bằng các biện pháp sắp xếp lại, cổ phần hóa, giao, bán, khoán, cho thuê doanh nghiệp diễn ra tương đối chậm. Tính đến cuối năm 2010, Việt Nam mới sắp xếp được 5.846 doanh nghiệp Nhà nước và bộ phận doanh nghiệp, trong đó cổ phần hóa 3.944 doanh nghiệp.

Các vấn đề đối với quá trình cổ phần hóa doanh nghiệp Nhà nước trong giai đoạn 2001-2010 cũng chưa được giải quyết trong giai đoạn 2011-2015, đã ảnh hưởng đến tiến trình tái cơ cấu của Chính phủ trong các giai đoạn tiếp theo.

Quá trình tái cơ cấu doanh nghiệp Nhà nước chủ yếu theo hình thức chuyển giao, sắp xếp tổ chức lại trong nội bộ tập đoàn, tổng công ty hoặc giữa các doanh nghiệp Nhà nước, chưa phân tích, xác định cụ thể các điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và thách thức của từng doanh nghiệp, để từ đó có giải pháp tái cơ cấu, phát triển doanh nghiệp.

Các tập đoàn, tổng công ty Nhà nước đóng vai trò then chốt trong quá trình phát triển kinh tế - xã hội của Việt Nam. Ảnh: Lê Hiếu.

Chúng ta thúc đẩy doanh nghiệp chuyển mô hình mới nhưng quá trình thực hiện nhiều vướng mắc, chưa thật sự đổi mới về cơ chế quản lý, phương thức tổ chức sản xuất, kinh doanh. Kết quả là sau sắp xếp lại, nhiều doanh nghiệp quy mô vốn chủ sở hữu nhỏ, sức cạnh tranh yếu.

Có thể nói rằng tiến trình tái cơ cấu doanh nghiệp Nhà nước còn rất xa kỳ vọng, thậm chí không được đề cập nhiều cho đến khi Chính phủ ban hành Quyết định 1479/QĐ-TTg phê duyệt Kế hoạch sắp xếp lại doanh nghiệp Nhà nước giai đoạn 2022-2025.

Quá trình mới với hiệu quả cao hơn

Ở các nền kinh tế thị trường châu Âu và Mỹ, tỷ trọng doanh nghiệp nhà nước rất nhỏ, chỉ 1-2%.

Tại Mỹ, vai trò của các doanh nghiệp nhà nước rất hạn chế, thay vào đó, nhà nước tập trung vào điều tiết thị trường, hỗ trợ các ngành công nghiệp và cung cấp các chương trình phúc lợi xã hội.

Hiện doanh nghiệp Nhà nước tại Việt Nam chiếm khoảng 28% GDP, nếu cộng thêm nhóm ngân hàng thương mại quốc doanh, tỷ trọng lên tới 34% GDP. Doanh nghiệp Nhà nước sở hữu nhiều nguồn lực nhưng không cân đối được trách nhiệm và lợi ích - vốn là vấn đề phức tạp, bởi trong đó có lợi ích Nhà nước, tập thể và cá nhân. Ba lợi ích thường không thống nhất, lợi ích tập thể và cá nhân thường bỏ qua lợi ích Nhà nước, làm cho hiệu quả quản lý thấp.

Số doanh nghiệp Nhà nước có cổ phần 100% vốn Nhà nước - tập trung vào các lĩnh vực có lãi lớn và là đầu vào quan trọng của nền kinh tế - và nắm giữ 51% cổ phần chi phối còn rất lớn, dù một số nghị quyết đã nêu rõ: Nhà nước không nắm những ngành, những lĩnh vực không cần thiết.

Đồng ý rằng không thể cổ phần hóa một số lĩnh vực chiến lược, liên quan đến an ninh và quốc phòng, nhưng không có lý do gì để nhiều doanh nghiệp Nhà nước vẫn tiếp tục sử dụng vốn Nhà nước, thu lợi một phần nhờ cho thuê bất động sản.

Tại sao không bán những doanh nghiệp Nhà nước thuộc các lĩnh vực Nhà nước không cần nắm giữ, đang hoạt động không hiệu quả. Nguồn tiền đó, Nhà nước sẽ thu lại, sử dụng vào đầu tư công, tăng lương cho người lao động và giúp giảm áp lực lên ngân sách.

Mới đây, nhiều phương án mới đã được Trung ương đưa ra để xử lý các vấn đề của doanh nghiệp Nhà nước, trong đó cổ phần hóa được cho là hiệu quả. Nhưng tính đến tháng 3/2025, số lượng doanh nghiệp Nhà nước được phê duyệt đề án cơ cấu lại theo Quyết định số 360 chỉ đạt 122/676, tương đương 18% về số lượng.

Với tài sản gần 4 triệu tỷ đồng - chiếm 20,5% tổng nguồn vốn khu vực doanh nghiệp - năm 2025, doanh nghiệp Nhà nước được yêu cầu phấn đấu tăng trưởng ít nhất 8%, góp phần đạt mục tiêu GDP cả nước khoảng 500 tỷ USD.

Nhiệm vụ mới này của doanh nghiệp Nhà nước rất cần được thúc đẩy. Nhà nước có thể thực hiện một số biện pháp để quá trình tái cơ cấu mới mang lại hiệu quả cao hơn, giúp khu vực doanh nghiệp Nhà nước hoạt động hiệu quả hơn, đủ sức dẫn dắt các khu vực kinh tế khác cùng phát triển.

Nhà nước cần quy định một cách rõ ràng rằng doanh nghiệp Nhà nước chỉ hoạt động trong những lĩnh vực mà khu vực tư nhân không làm được hoặc không muốn làm

PGS.TSKH Võ Đại Lược

Tái cơ cấu lại doanh nghiệp Nhà nước là đặc biệt quan trọng. Nhưng trước tiên phải làm được một việc là tiếp tục giảm tỷ trọng doanh nghiệp Nhà nước xuống mức thấp hơn. Nhà nước không cần nắm giữ một số lĩnh vực thông qua cổ phần hóa. Đồng thời thực hiện quản trị doanh nghiệp Nhà nước theo chuẩn quốc tế.

Với các cải cách gần đây về thể chế, đặc biệt là các chính sách mới với kinh tế tư nhân hiện nay sẽ thúc đẩy thị trường tài chính nói chung và thị trường vốn nói riêng phát triển một cách mạnh mẽ, hoạt động cổ phần hóa doanh nghiệp Nhà nước theo đó sẽ có thêm nhiều điều kiện thuận lợi.

Chúng ta hoàn toàn có thể học hỏi kinh nghiệm quản lý doanh nghiệp nhà nước của Singapore, một quốc gia có nhiều doanh nghiệp nhà nước. Nhà nước cần quy định một cách rõ ràng rằng doanh nghiệp Nhà nước chỉ hoạt động trong những lĩnh vực mà khu vực tư nhân không làm được hoặc không muốn làm. Thậm chí, trong các lĩnh vực này, Chính phủ có thể cân nhắc mua dịch vụ từ các nhà cung ứng của khu vực tư nhân.

Bộ Tài chính hoặc cơ quan chịu trách nhiệm về tiến độ thoái vốn cũng nên công khai kế hoạch thoái vốn tại các doanh nghiệp Nhà nước, điều này vừa đảm bảo tính minh bạch, vừa tạo cơ hội cho người dân theo dõi và giám sát cũng như chủ động tham gia đấu giá.

Mục tiêu mới là thách thức rất lớn, nhưng cũng là cơ hội cho các doanh nghiệp Nhà nước thể hiện trách nhiệm, nâng cao năng lực thích ứng và cạnh tranh, đóng góp vào tăng trưởng hiện tại, góp phần đưa Việt Nam tiến gần hơn mục tiêu trở thành nền kinh tế phát triển vào năm 2045.